عامری

عامری14 بهمن 1395 در قلب اهواز بر کرانه شرقی کارون قدیم ترین محله شهر اهواز معاصر قرار دارد. این محله که نام خود را از قبیله دیرپای بنی عامر گرفته است، رابطه تنگاتنگی با رودخانه داشته و دارد. زمین این محله شامل تپه ای آبرفتی است که با سکوسازی از ماسه سنگهای رسوبی خانه ها برفراز آن ساخته شده اند. تراش و به کار گیری این نوع سنگ نرم و حالت پذیر قبلا در مقبره امامزاده عبدالله شوشتر سابقه داشته و پس از ساخت عامری . شاید به تقلید از آن در ساخت پایه ها و سکوهای پل معلق واقع در بلوار ساحلی شرقی به چشم می خورد. نوع معماری و بافت تاریخی محله عامری شامل خانه هایی با دیوارهای بلند سایه فکن با کوچه های باریک و تودرتو است که در ارتفاعی نسبت به رودخانه ساخته شده اند تا از سیلابهای مداومش در گذشته در امان باشند. دیوارهای مذکور غالبا ازاره هایی از ماسه سنگهای تراش خورده دارند که برفراز آنها دیوارهای آجری بلند با آجرکاری به سبک محله بازار کهنه دزفول ساخته شده و بیرونی ها و اندرونی ها را در برابر گرما و ناامنی محفوظ می دارند. اجرکاری عنصر غالب تزئین در این بافت معمارانه است که به خصوص در درگاههایی با طاقهای هلالی رومی آجری به چشم می خورد که با نقوش متقاطع هندسی، شبیه به زنبیل و بافتهای صنایع دستی محلی شباهت دارد. فضاهای مذهبی از قبیل حسینیه ها و مساجد در فاصله اندکی از همدیگر ساخته شده و حاکی از گروه بندی مشخص و متراکم و فعالیت شیخ های محلی ثروتمند و متنفذ خاندان بنی عامر و بنی طرف و رقابتهای میان ایشان برای کسب مزیت و برتری های اجتماعی در میان مردمان زیردست و همسایه است. از این میان به حسینیه حاج احمد عامری با کاشی های لاجوردی سبک قاجاریه است در مجاورت آن نیز مسجدی است که زوجی از خاندان از مشایخ محلی در عهد قاجاریه ساخته اند که درگاهش دارای طلقی رومی است که مزین به کتیبه ثلثی به سوره قدر است. درون نیم دایره طاق اجرکاشیهای فیروزه ای و سفید به سبک محلی خوزستانی نقوش گیاهی را با خطوط صاف هندسی به نمایش.گذاشته و شباهتی با کاشیکاری مقبره حضرت دانیال نبی در شوش دارد. رونق بازار میوه و تره بار عامری وترکیب نوع فضاهای موقت خرگاهی با حجره سازیها تغییر تاریخی-اجتماعی عمیقی در معیشت قابلی ساکن در آن را از کشاورزی به شهرنشینی نشان می دهد. البته بنا به گفته معماری مردم عرب حضری در آغاز سکونت، دکانداری را دون شان خود می دانستند. بنابراین نخستین دکانها حتی در بازار عبدالحمید توسط بازاریان پرسابقه شوشتری و دزفولی دایر شده بود.تراکم معماری و تنگی کوچه ها و سنت عتبه نشینی تداوم پیوندهای تنگاتنگ قبایلی را در درون بافت شهری به تصویر می کشد. همچنین تداوم صید ماهی به عنوان سرگرمی سحر و عصر بقای سنتهای شکارگری و رابطه تنگاتنگ انسان و رودخانه را در این قدیم ترین بافت زنده اهواز به نمایش می گذارد. قبل طراحی قدیم ترین پل(پل سفید) در هشتاد سال پیش، رفت و آمد در دو سوی رودخانه توسط بلم های باریک و بلندی موسوم به بوزی (از نام بندرباستانی باسیان در شادگان) و عشاری(از نام منطقه شعار عراق) صورت می گرفت که هنوز در فعالیت ماهیگیری محدودی در نیزارها و جزایر کوچک آبرفتی کارون مشغول هستند.و میراثی زنده از گذشته کارون هستند.

قصر ابونصر،شیراز

قصر ابونصر، جمعه 6 بهمن 1395

در شمال شرقی شیراز در جایی که رشته کوههای شمالی(الله اکبر) و جنوبی ( ادامه جبل الدراک) بسیار به هم نزدیک می شوند، دالانی به سمت دریاچه مهارلو ایجاد می کنند که راههای شرق فارس به سمت سروستان و کاخ ساسان از اینجا آغاز می شوند، در درون تو رفتگی نعل اسبی در کوههای الله اکبر- بمو، تک صخره ای با قله ای اشکی شکل، عمود بر دالان و مشرف بر آن وجود دارد که اهمیت سوق الجیشی آن احتمالا باعث ساخت قلعه-شهر ابونصر شده است. در آن نزدیکی روستای تاریخی فیروزان قرار دارد که نام باستانی آن احتمال انتساب آن به عهد ساسانیان را تقویت می‌کند.

معماری:

گرداگرد قله صخره دیواری بلند و عظیم به قطر حدود دو متر وارتفاع حدود 8 متر کشیده شده بود که بقایای برجی در شمال و دیواری تخت در جنوب آن باقی است. در کنار دیوار جنوبی بنای مربع شکلی شبیه بنای چهارطاقی زیرخاک باقی مانده است که شبیه قصر های ساسانی است. در جهت شمالی بقایای پلان خیابانی باریک است که مجموعه ای از خانه های اعیانی با پلان مستطیل و اتاقها و فضاهای اندرونی و بیرونی گرداگرد آن پراکنده است که فقط ردی از شالوده آنها باقی است. خیابان مذکور پلان های مجموعه را به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم می کند که شاید نوعی دیوانخانه ها و فضاهای نگهبانی و تشریفاتی است، که در کل یک مجموعه احتمالا سلطنتی و حکومتی را نشان می دهد و نه سکونتی.

شواهد سفال شناختی

بقایای سفالینه های ادوار مختلف تا عهد ساسانیان بر سطح قصر پراکنده اند. از سفالینه های زیر خاکستری ساده شبیه به سفالینه های عصر فلز، سفالینه های نرم خاکستری  با خطوط عمودی سفید نازک و ناصاف،  سفالینه های با دوغاب گل اخرایی راه راه قهوه ای به سبک هخامنشی متأخر، سفالینه و خمره های بزرگ اژدر ی  قرمز اشکانی، بقایای کوزه های قرمز کوچک با لعاب گل آجری اشکانی، خمره های ساسانی نخودی با خطوط برجسته مقطع در گلو و شکم ،تنگ های دهان گشاد شیشه ای فیروزه ای صدفی ساسانی و یکی دو قطعه کوچک سفالینه سبز اسلامی به چشم می خورد.

وجود اندکی اشیای تجملی چون ظروف شیشه ای نفیس، و خرده سفالینه های خمره های بزرگ به تجمع ثروت در این نقطه اشاره دارد. اما خبری از سفالینه های سبزابی ساسانی نیست. با توجه به یافته شدن مهرهای ملکی ساسانی در زمان بررسی‌های مرحوم شاپور شهبازی و کثرت خمره ها، و فقدان بقایای صنعتی چون خمیر شیشه یا گدازه های آهن، قصر ابونصر به عنوان کوشک و انبارگاهی به نظر می رسد که استخر را به راههای شرق فارس چون سروستان و فسا متصل می کرد.و در عهد اشکانیان و اوایل ساسانی رونقی داشت، ظاهرا در اوایل اسلام نیز سکونت موقتی در آن صورت گرفته اما در عهد آل بویه شهر شیراز به اطراف حرم حضرت شاهچراغ منتقل شده بود. که جزئیات آن را می توان در کتاب قصر ابونصر اثر مرحوم ریچارد فرای، شیراز شهر جاویدان علی سامی و شیراز شهر راز دکتر ابوالقاسم فروزانی مطالعه کرد.

بخشی از دیوار شرقی قصر ابونصر

خرده خمره اژدر ی اشکانی- ساسانی

بقایای یک چاه باستانی در محوطه

دیوار شمالی آتشکده

تراکم سفالینه در نمای غربی

نمای جنوبی آتشکده

حفاریهای غیر مجاز در جنوب قصر ابونصر، تداوم ساختمان ها

آبراهه/جوی دستکند

تداوم سکونت در ادوار بعد از ساسانی، یا ملحقات اواخر ساسانی، در جنوب قصر ابونصر

لایه بندیهای تاریخی در حفاریهای غیر مجاز

خان خمیس علیا و سفلی و آبادی ایور

خان خمیس علیا و سفلی و آبادی ایور Ayyourاز توابع شهرستان شیراز به سمت سیاخ دارنگون 30 دی 1395

در مسیر شیراز به دشت ارژن، راهی به سمت جنوب جدا می شود که در امتداد دالانی میان دو رشته کوه کفری و دارنگون از روستاهای کدنج، خان خمیس علیا و سفلی ، ایور و قلعه چوبی و قنات از راه بند بهمن کوار به فیروزآباد و خلیج فارس می رود. این راه نسبت به راههای کازرون و فیروزآباد، راهی میانه و نزدیکتر ،از شیراز به سمت خلیج فارس می رود.

شاید به دلیل موقعیت ارتباطی فوق است که در قرون میانه کاروانسراهای خان زنیان و خان خمیس بین روستای کدنج و مراکز تجمع بزرگی چون روستای ایور گرداگرد مزار شیخ علی کهزاد شکل گرفته اند.

1-

کاروانسرای خان خمیس

خان واژه ای بود که در عهد مغول برای کاروانسراها ی خارج از شهر استفاده می شد. در نزدیکی همین مسیر به سمت دشت ارژن، کاروانسرای خان زنیان از عهد مغول و با مرمت های عهد قاجاریه باقی است.

در مسیر شیراز از طریق سیاه دارنگون به کوار و فیروزآباد،  در نزدیکی قبرستان و بهشت شهدای روستای کدنج یا به قول نامگذاری محلی بین روستای قره قانی و علی آباد کردی  ویرانه های کاروانسرای عظیمی باقی است که شامل دو حیاط مستطیلی و یک شاه نشین مرکزی قطع کننده است. گرداگرد این کاروانسرا حجره های فراوانی است که شامل 12 حجره در عرض و 16 حجره در طول بنا است.

سه نوع خرده سفالینه غالب در این اثر به چشم می خورند: یکی خمره های قرمز با تزئینات هندسی از گل اخرا، سفالینه سبز با نقوش زیر لعاب مشکی لب تخت عهد ایلخانان، سفالهای سبز سیدی با لعاب رقیق عهد صفوی - قاجار هستند که به احتمال از عهد پیش از تاریخ و ساسانیان شروع اطراق یا سکونت در منطقه را نشان می دهد که در عهد ایلخانان روبه ترقی رفته است. ارتفاع و عظمت بنا شباهتهایی با کاروانسرای ایلخانی ده شیخ در مجاورت همین مسیر را نشان می دهد. اندکی خرده سفالینه های عهد صفوی- قاجار تداوم حیات و رفت وآمد در طول این مسیر را نشان می هد.

2- "شاه نشین" یا عمارت اربابی 

در مجاورت رودخانه فصلی یا خشک شده خان خمیس سفلی ، بقایای یک عمارت دو طبقه با طاقهای جنایی و سازمانهای رومی است که حاکی از معماری سبک نیمه دوم قاجار یا همان فرنگی سازی است. گرچه دیوارهای حیاط از بین رفته اند اما ردیفی از حجره های روبروی شاه نشین به طویله و انبار کاه روستاییان بدل شده است. امروزه مردم روستا از ترکان قشقایی هستند و حتی نامگذاری کوچه ها به نامهای استاد بهمن بیگی، استاد ماذون و... سخن از سابقه سکونت ترکان در این ناحیه دارد. فضای دامداری و روابط ارباب رعیتی یا همان نظام اتابکی قدیم است که در معماری و بافت روستا باقی است.خرده سفالهای نخودی و سبز صفوی تا قاجار و مقداری شیشه باقی است. 

3- مقبره شیخ علی کهزاد و قبرستان تاریخی مجاورش در روستای ایور 

سنگ قبری مکعب و با چهار برجک به سبک عهد ایلخانان و شبیه به سنگ مزارهای ابن خفیف در شیراز و شیخ یوسف سروستانی در سروستان و به همان خطوط، نسخ عربی است.  بر سنگ قبری شکسته در قسمتی مربوط به سر متوفی در سطور آخر چنین آمده است:" فی تاریخ عشرین بماه! محرم من سنه اثنین و اربعین سبعمایه"(742ه.ق)

در تکه سنگ مزار دیگری به خط ثلث نام "محمد بن محمود بن ....لوری"(لر) به تاریخ "جمادی الثانی احدی و سبعمایه "به چشم می خورد که شاید مراد شیخ علی بوده است. رسم صوفیه این بود که در کنار مزار مراد خود در خانقاه خود به خاک سپرده می شدند. با توجه به نزدیک بودن نسبی این بنا به شیراز و کازرون، باید یادآوری کرد که طریقت های مرشدیه و بلیانیه در کازرون، و سهروردیه و خاندان بزغوش، شاید شیخ از مشایخ کوه نشین همچون حاجی عمر، صاحب معادن الدرر باشد.

-  3- گورستان روستای ایور

گرداگرد مقبره شیخ علی کهزاد، چند سنگ قبر ایلخانان و تیموریان و مجموعه ای از مقابر عهد اواخر صفویه تا قاجار به چشم می خورد.که همگی حدود 170قبر تاریخی است که تعدادی گورهای جدید نیز باقی است که غالبا متعلق به مردم قشقایی ، طایفه کشکولی ساکن در روستا است.

کتیبه های برخی قبرهای این گورستان چنین است:" بی شهر بنت ...رجب سنه 1246 ه.ق"، 

برخی از این سنگ قبور در ادوار مختلف برای دو یا سه متوفی به کار رفته اند: مثلا در بالای قبر: "بی بی خدیجه بنت.... فی سنته 1132" در وسط : "

:" بی شهر بنت ...رجب سنه 1246 ه.ق"،  و در کتیبه ناخوانا زیرین:" وفات مرحومه مغفوره...1094؟" آمده است.

حجره ها و شاه نشین کاروانسرای خان خمیس سفلی، عهد ایلخانان و قاجاریه

دیوار جدا کننده مرکزی

عمارت مشهور به شاه نشین در روستای خان خمیس سفلی

پشت عمارت، عهد قاجار

طاق نماهای رومی بخشی از حیاط ویران شده عمارت

مقبره و خانقاه؟شیخ علی کهزاد، قرن 8ه.ق، عهد ایلخانان. و گورستان تاریخی روستای ایور

صندوق عهد صفوی؟ بر مزار شیخ علی کهزاد

طاق بندی سبک مغولی مقبره شیخ علی

سنگ مزار محمد بن محمود به تاریخ سال 701هجری قمری معاصر با غازان خان ایلخان

سنگ گور یکی دیگر از دراویش به سال 742ه.ق

تداوم ارادت روسا و دراویش به بقعه شیخ علی در عهد صفویه

گورهای صفویه به بعد در قبرستان روستای ایور

استفاده ابزاری از گورهای صفویه به عنوان پل!!

محوطه تاریخی پارک کوهساران،اهواز

گزارش بازدید از محوطه تاریخی پارک کوهساران، اهواز،21/10/1395

محل قلعه یا معبد تخریب شده

بخش شرقی محل مذکور

پلکانی به سمت گوردخمه ها یا اتاقکهای نگهبانی

خرده های آهن

بقایای قلعه

گور دخمه یا اتاقک دیده بانی

راهها و دالان ها برای ارتباط میان اتاقک ها

اتاقک دیده بانی

تسلط اتاقک بر راه

تپه بیسیم آسیا آباد، اهواز

تپه بیسیم آسیا آباد، اهواز

در پنج شنبه 16 دی ما 1395 به همراه آقای دوبرهاوی به محله آسیا آباد در حدود چهار شیر رفتیم. تپه ای دراز به موازات خ این 12 آسیا آباد هست که شاید بر بلند ترین نقطه آن ایستگاه بیسیم فرستنده صدا و سیمای مرکز اهواز ، ساخته شده و این آشکارترین تخریب در این محوطه است.

ارتفاع تپه مذکور حدود 30 متر و طول آن به.طول خ 12 است که به موازات کوی رمضان و منبع آب کشیده شده است. به نظر می رسد که این رشته تپه ادامه تپه های حرمین است که به سمت شرق بافت کنونی اهواز تا حدود غیزانیه و اواسط جاده رامشیر و رامهرمز کشیده می شود. ظاهرا بایستی اهواز قدیم یا حتی سوق الاهواز را در همین تپه های موازی رودخانه جستجو کرد.

گرداگرد تپه که با بولدوزر و گریدر برای خانه سازی و کشیدن جاده صدا سیما برفراز تپه برای نصب بیسیم تخریب شده، بقایای دیواری خشتی و اجر رسی قرمز برای نوعی قلعه را نشان می دهد.که به احتمال پلانی مدور داشته است. تپه حالت پلکانی دارد که شاید نوعی حصارهای تودرتو را نشان می‌دهد.

از نظر تراکم و تنوع خرده سفالینه،  از متراکم ترین تپه هایی است که نگارنده در جنوب ایران دیده است. تا حدی که با تمپ سرخ اطراف بندر تیاب از توابع میناب قابل مقایسه باشد. 

- تنوع سفالینه ها بسیار گسترده است، چنانکه سفال نخودی منقوش شوشی باب طرحها ی قهوه ای تیره، سفالینه های زبر خاکستری عصر فلز، سفالهای قرمز رسی اشکانی.وار، سفالهای نخودی با تزئین استامپی ساسانی مشهور به سفالهای گبری، سفالهای سبز آبی با لعاب غلیظ ساسانی بسیار، سفال نخودی ساده با بیشترین تراکم، سفال های سبز تک رنگ برجسته و طرح دار گیاهی سامرایی، سفال سفید قرون اولیه اسلامی معروف به.نیشابور یکم، سفال زرد آمل متعلق به عهد دیلمیان، سفال سبز فیروزه ای صدفی سلجوقی، سفال فیروزه ای با نقوش مشکی زیر لعاب، و اندکی سفال لاجوردی با طرحهای خراشیده زیر لعاب سلجوقی یا تیموری، و یک.نمونه سفال آبی وسفید تیموری یا صفوی و خرده سفالینه های فیروزه بی کیفیت با طرحهای مشکی پاشیده از اواخر صفوی تا قاجار مشاهده شدت. سفالهای نخودی ساده و با طرحهای خراشیده هندسی که احتمالا از ادوار مختلف و برای مصارف عمومی و روزمره بوده است.واریز های خمیر لعاب  و حجم فراوان سفال نخودی خام اشاره به وجود کارگاه سفالگری و حتی کوره لعاب دهی دارد. مقدار قابل توجهی از خرده شیشه های نازک و متوسط شبیه عطردان و سرمه دان و کاسه ها یافته شد که نوعی تجمل و رفاه را در میان ساکنان این نقطه در قرون میانه اسلامی را نشان می دهد.

- بر حسب فراوانی و تراکم سفالهای موجود می توان فرضیه ها و  گمانه های ذیل را مطرح کرد:  قدمت سکونت در این نقطه به عهد ایلامیان می رسد. در عهد  فلز نیز این سکونت تداوم یافته است. احتمالا در عهد اشکانیان دیوارهای این قلعه با آجرهای قرمز رسی بازسازی شد. اما تراکم سفالهای ساسانی لعابدار نشان می دهد که در آن زمان جمعیت و ثروت قابل توجهی به آن ناحیه رونق یافته است. و شاید یکی از نامزدهای شهر هوجستان واجار( خوزستان بازار) همین نقطه شهری و صنعتی باشد. تداوم به کارگیری سفالینه اسلامی نیشابوری و سامرایی در اینجا  از دوام رونق کسب و کار و تجارت با عراق عهد عباسیان خبر می دهد. سفالهای عهد دیلمیان اندک اند و نشان از زوال تدریجی و موقت این ناحیه دارند.اما تعداد قابل توجه سفالهای سلجوقی و خوارزمشاهان و به خصوص مغول  نشانه احیای رونق شهر را دارند. یافته های سلادن های چینی کوره لونگ گوان زیتونی رنگ با طرح لوتوس برجسته از ارتباط محدود و شاید غیر مستقیم اهواز با تجارت چین و اقیانوس هند در عهد مغول یا پیش از آن را داشته باشد، به خصوص که سرامیک آبی وسفید چینی مشهور به پروسلین در اینجا دیده نشد. 

- تعداد اندک سفالهای صفوی و ادوار بعد زوال تدریجی اهواز در عهد مشعشعیان را نشان می دهد. اما فراوانی گرفتن نسبی سفال قاجار و سفالهای نخودی محلی بی لعاب به بازسازی شهر ناصری اشاره دارد.

لوکیشن منطقه

سفالهای نخودی ساده

سفال سبز آبی ساسانی

قرون اولیه تا سلجوقی

خمیر شیشه از شواهد کوره لعاب دهی

سفال سامرایی

حصار راخلی ارگ

حصار خارجی ارگ

سلادن زیتونی وارداتی از چین

8

حجم تخریب ناشی از احداث مرکز بیسیم