خان‌خمیس‌علیا‌و‌سفلی :: دکتر علی بحرانی پور

خان خمیس علیا و سفلی و آبادی ایور

خان خمیس علیا و سفلی و آبادی ایور Ayyourاز توابع شهرستان شیراز به سمت سیاخ دارنگون 30 دی 1395

در مسیر شیراز به دشت ارژن، راهی به سمت جنوب جدا می شود که در امتداد دالانی میان دو رشته کوه کفری و دارنگون از روستاهای کدنج، خان خمیس علیا و سفلی ، ایور و قلعه چوبی و قنات از راه بند بهمن کوار به فیروزآباد و خلیج فارس می رود. این راه نسبت به راههای کازرون و فیروزآباد، راهی میانه و نزدیکتر ،از شیراز به سمت خلیج فارس می رود.

شاید به دلیل موقعیت ارتباطی فوق است که در قرون میانه کاروانسراهای خان زنیان و خان خمیس بین روستای کدنج و مراکز تجمع بزرگی چون روستای ایور گرداگرد مزار شیخ علی کهزاد شکل گرفته اند.

کاروانسرای خان خمیس

خان واژه ای بود که در عهد مغول برای کاروانسراها ی خارج از شهر استفاده می شد. در نزدیکی همین مسیر به سمت دشت ارژن، کاروانسرای خان زنیان از عهد مغول و با مرمت های عهد قاجاریه باقی است.

در مسیر شیراز از طریق سیاه دارنگون به کوار و فیروزآباد، در نزدیکی قبرستان و بهشت شهدای روستای کدنج یا به قول نامگذاری محلی بین روستای قره قانی و علی آباد کردی ویرانه های کاروانسرای عظیمی باقی است که شامل دو حیاط مستطیلی و یک شاه نشین مرکزی قطع کننده است. گرداگرد این کاروانسرا حجره های فراوانی است که شامل 12 حجره در عرض و 16 حجره در طول بنا است.

سه نوع خرده سفالینه غالب در این اثر به چشم می خورند: یکی خمره های قرمز با تزئینات هندسی از گل اخرا، سفالینه سبز با نقوش زیر لعاب مشکی لب تخت عهد ایلخانان، سفالهای سبز سیدی با لعاب رقیق عهد صفوی - قاجار هستند که به احتمال از عهد پیش از تاریخ و ساسانیان شروع اطراق یا سکونت در منطقه را نشان می دهد که در عهد ایلخانان روبه ترقی رفته است. ارتفاع و عظمت بنا شباهتهایی با کاروانسرای ایلخانی ده شیخ در مجاورت همین مسیر را نشان می دهد. اندکی خرده سفالینه های عهد صفوی- قاجار تداوم حیات و رفت وآمد در طول این مسیر را نشان می هد.

2- "شاه نشین" یا عمارت اربابی

در مجاورت رودخانه فصلی یا خشک شده خان خمیس سفلی ، بقایای یک عمارت دو طبقه با طاقهای جنایی و سازمانهای رومی است که حاکی از معماری سبک نیمه دوم قاجار یا همان فرنگی سازی است. گرچه دیوارهای حیاط از بین رفته اند اما ردیفی از حجره های روبروی شاه نشین به طویله و انبار کاه روستاییان بدل شده است. امروزه مردم روستا از ترکان قشقایی هستند و حتی نامگذاری کوچه ها به نامهای استاد بهمن بیگی، استاد ماذون و... سخن از سابقه سکونت ترکان در این ناحیه دارد. فضای دامداری و روابط ارباب رعیتی یا همان نظام اتابکی قدیم است که در معماری و بافت روستا باقی است.خرده سفالهای نخودی و سبز صفوی تا قاجار و مقداری شیشه باقی است.

3- مقبره شیخ علی کهزاد و قبرستان تاریخی مجاورش در روستای ایور

سنگ قبری مکعب و با چهار برجک به سبک عهد ایلخانان و شبیه به سنگ مزارهای ابن خفیف در شیراز و شیخ یوسف سروستانی در سروستان و به همان خطوط، نسخ عربی است. بر سنگ قبری شکسته در قسمتی مربوط به سر متوفی در سطور آخر چنین آمده است:" فی تاریخ عشرین بماه! محرم من سنه اثنین و اربعین سبعمایه"(742ه.ق)

در تکه سنگ مزار دیگری به خط ثلث نام "محمد بن محمود بن ....لوری"(لر) به تاریخ "جمادی الثانی احدی و سبعمایه "به چشم می خورد که شاید مراد شیخ علی بوده است. رسم صوفیه این بود که در کنار مزار مراد خود در خانقاه خود به خاک سپرده می شدند. با توجه به نزدیک بودن نسبی این بنا به شیراز و کازرون، باید یادآوری کرد که طریقت های مرشدیه و بلیانیه در کازرون، و سهروردیه و خاندان بزغوش، شاید شیخ از مشایخ کوه نشین همچون حاجی عمر، صاحب معادن الدرر باشد.

- 3- گورستان روستای ایور

گرداگرد مقبره شیخ علی کهزاد، چند سنگ قبر ایلخانان و تیموریان و مجموعه ای از مقابر عهد اواخر صفویه تا قاجار به چشم می خورد.که همگی حدود 170قبر تاریخی است که تعدادی گورهای جدید نیز باقی است که غالبا متعلق به مردم قشقایی ، طایفه کشکولی ساکن در روستا است.

کتیبه های برخی قبرهای این گورستان چنین است:" بی شهر بنت ...رجب سنه 1246 ه.ق"،

برخی از این سنگ قبور در ادوار مختلف برای دو یا سه متوفی به کار رفته اند: مثلا در بالای قبر: "بی بی خدیجه بنت.... فی سنته 1132" در وسط : "

:" بی شهر بنت ...رجب سنه 1246 ه.ق"، و در کتیبه ناخوانا زیرین:" وفات مرحومه مغفوره...1094؟" آمده است.